TEKTONIKA PŁYT LITOSFERY

Główne jednostki tektoniczne
na Świecie, w Europie, w Polsce

PŁYTY LITOSFERY
MECHANIZM DRYFU KONTYNENTÓW
HISTORIA DRYFU KONTYNENTÓW
__________

PŁYTY LITOSFERY

Litosfera – pozornie jednolita powierzchnia naszej planety – podzielona jest na fragmenty zwane tektonicznymi płytami litosfery. W skład płyt kontynentalnych wchodzą tzw. platformy, które zbudowane są z krystalicznego, prekambryjskiego podłoża i zalegającej na nim pokrywy skał osadowych. W obrębie platform wyróżnia się tarcze powstałe w wyniku zdarcia pokrywy osadowej i odsłonięcia krystalicznego trzonu. Do platform kontynentalnych “dolepione” są łańcuchy górskie utworzone na skutek ruchów orogenicznych.
Płyty litosfery przedstawione są na poniższej mapie:

__________

MECHANIZM DRYFU KONTYNENTÓW

Dryf kontynetów to poziome zmiany położenia kontynentów względem siebie oraz względem biegunów. Płyty tektoniczne powoli przemieszaczają się po płynnych warstwach górnego płaszcza. Ruch ten wywołany jest prądami konwekcyjnymi, które występują we wnętrzu Ziemi. Na stykach płyt tworzą się strefy subdukcji i strefy ryftowe, którym zawsze towarzyszą zjawiska wulkaniczne i trzęsienia ziemi.

Miejsce, w którym płyty rozchodzą się to strefa ryftowa. Najczęściej powstaje ona na dnie oceanu – tam litosfera jest cieńsza i łatwiej ulega rozrywaniu. Rzadziej zdarza się to na lądach – jednym z nielicznych przykładów może być Wielki Rów Afrykański.

Poprzez ryfty z płaszcza Ziemi wydobywa się lawa (magma), tworząc nowe, młodsze skały. W ten sposób pod postacią grzbietów oceanicznych powstają strefy rozrostu dna morskiego.

Rozchodzenie się płyt skutkuje oddalaniem się od siebie lądów oraz powiększaniem oceanów. Najlepiej można to zaobserwować porównując wschodnie wybrzeża obu Ameryk z zachodnimi wybrzeżami Europy i Afryki. Duże podobieństwo linii brzegowych świadczy, iż kiedyś kontynenty te stanowiły jedną całość. Obecnie nadal oddalają się one od siebie powiększając Ocean Atlantycki – przyrost dna następuje w obrębie Grzbietu Środkowoatlantyckiego (strefa ryftowa).

Pomiędzy przesuwającymi się płytami dochodzi także do kolizji, zderzania. Wówczas jedna płyta, zazwyczaj ta cieńsza (oceaniczna), zagłębia się pod grubszą (kontynentalną) ulegając upłynnieniu w płaszczu Ziemi. Miejsce to nazywane jest strefą subdukcji. Na dnie oceanu tworzą się rowy oceaniczne – najgłębsze miejsca na Ziemi (np. Rów Mariański, 11022 m p.p.m.), a także wyspy związane z intensywną działalnością wulkaniczną. Efektem zderzania się płyt lądowych są także góry fałdowe. Powstają one na skutek zgniatania i wypychania (ku górze oraz w głąb Ziemi) materiału skalnego znajdującego się pomiędzy płytami.

Prędkość ruchu kontynentów (płyt) oceniana jest najwyżej na kilka centymetrów w skali roku. Jednak np. Półwysep Indyjski, oderwany od Afryki w paleozoiku, wędrował wraz z płytą tektoniczną w stronę Azji z prędkością około 20 cm na rok, zderzając się następnie z płytą euroazjatycką sfałdował m.in. najwyższe góry świata – Himalaje.
__________

HISTORIA DRYFU KONTYNENTÓW

Zagadnienie “wędrówki kontynentów” było i jest przedmiotem rozważań wielu uczonych. Najbardziej znaną hipotezę przedstawił już w 1912 roku austriacki uczony Alfred Wegener – tzw. teoria Wegenera. Wyjaśniała ona powstawanie i przemieszczanie się kontynentów. Została jednak odrzucona ze względu na błędne przyjęcie czynników wywołujących ruch kontynentów. Uznano natomiast sam fakt ich przemieszczania się. Dzisiaj mechanizm dryfu kontynentów opisuje i wyjaśnia teoria “tektoniki płyt” przedstawiona we wcześniejszych podrozdziałach.

Dzieje dryfu kontynentów:

Prekambr
- po ukształtowaniu się litosfery powstały pierwsze kontynenty, które zgodnie z założeniami teorii tektoniki płyt rozpoczęły swoją “wędrówkę”.

Paleozoik
- przez całą erę kontynenty dryfowały i zmieniały swoje położenie;

Górny Kambr (495 mln lat temu)

- u schyłku ery połączyły się jeden wielki superkontynent – Pangeę.

Górny Perm (260 mln lat temu)

Mezozoik
- Pangea rozpadła się na dwie wielkie części: Laurazję (położoną na północy) i Gondwanę (leżącą na południu); rozdzielał je Ocean Tetydy.

Górna Jura (135 mln lat temu)

Kenozoik
- wraz z początkiem Paleogenu nastąpił dalszy podział: Laurazji na Amerykę Północną i Eurazję Gondwany na Amerykę Południową, Australię, Afrykę i Antarktydę;

Dolny Trzeciorzęd (65 mln lat temu)

- istniejące współcześnie kontynenty (patrz Ogólnogeograficzna mapa świata) w dalszym ciągu zmieniają swoje położenie – dryf kontynentów trwa nadal.

Kontynenty zderzały się i rozbiegały w całej historii Ziemi prawdopodobnie kilka razy. Obecny ruch kontynentów, biorąc pod uwagę kierunek przesuwania oraz prędkość, także może doprowadzić do ich zderzenia i połączenia za kilkadziesiąt milionów lat.

powrót na początek strony