WODY ŚRÓDLĄDOWE

na Świecie, w Europie, w Polsce

HYDROSFERA
Wody morskie
Typy mórz

__________

Występowanie wód śródlądowych, ich rodzaj i rozmieszczenie uzależnione jest przede wszystkim od:
- klimatu,
- ukształtowania terenu,
- budowy geologicznej.

Występują one głównie w postaci rzek, jezior, lodowców i wód podziemnych. Ponadto wody śródlądowe spotkać można też na bagnach, mokradłach i innych terenach podmokłych, a także w wieloletniej zmarzlinie.

RZEKI to wody płynące po powierzchni Ziemi (czasem pod jej powierzchnią – tzw. rzeki podziemne), w obniżeniach terenu zwanych korytami, pod wpływem siły grawitacji.

Istnienie każdej rzeki uzależnione jest od ciągłości i wielkości zasilania. Według tego kryterium wyróżnia się:
- rzeki stałe – płynące przez cały rok, w których zasilanie przewyższa odpływ wody oraz straty w wyniku parowania i wsiąkania,
- rzeki okresowe (sezonowe) – płynące regularnie w porze deszczowej, wysychające w porze suchej;
- rzeki epizodyczne (chwilowe) – płynące nieregularnie, tylko w czasie ulewnych, krótkotrwałych deszczów na pustyni.

Zasilanie rzeki może odbywać się przez wody pochodzące:
- ze spływu powierzchniowego po opadach atmosferycznych,
- z topnienia pokrywy śnieżnej,
- z topnienia lodowców,
- z dopływu wód podziemnych.

Od wielkości zasilania zależy przepływ rzeki, czyli objętość wody, jaka przepływa przez dany profil koryta w jednostce czasu (wyrażany w m³/s).
Przy niskich i średnich stanach rzeka wypełnia tylko swoje koryto; w czasie wezbrań poziom wody podnosi się i rzeka zalewa terasy zalewowe płynąc tzw. łożyskiem. Całość tej długiej, wklęsłej formy terenu powstałej w skutek erozyjnej i akumulacyjnej działalności rzeki nazywa się doliną rzeczną .

Roczny rytm zmian stanów rzeki w dolinie związany z zasilaniem, przepływem oraz zlodzeniem nazywa się ustrojem rzeki (reżimem rzeki).

Wyróżnia się rzeki główne, które uchodzą do zbiorników wody stojącej (oceanu, morza, jeziora) lub kończą swój bieg w piaskach pustyni wsiąkając w podłoże oraz dopływy (prawe i lewe), uchodzące do innych rzek.
Rzeka główna wraz z dopływami tworzy system rzeczny. Natomiast obszar, z którego wszystkie wody spływają do rzeki głównej i jej dopływów nazywa się dorzeczem.
Dorzecza wszystkich rzek uchodzących do jednego morza lub oceanu tworzą zlewisko tego morza lub oceanu (patrz np. Mapa Morza Bałtyckiego).

Granice zlewisk poszczególnych akwenów wyznaczane są przez działy wodne. Na obszarach górzystych, wyżynnych i pagórkowatych przebiegają one zazwyczaj wzdłuż najwyższych wzniesień, natomiast na równinach nie zaznaczają się wyraźne.

Nie wszystkie wody powierzchniowe docierają do mórz i oceanów. Dorzecza rzek kończących swój bieg w piaskach pustyni lub w jeziorach bezodpływowych tworzą obszary bezodpływowe. Najczęściej występują one w klimatach suchych lub w głębi lądu, w zamkniętych kotlinach, nieckach lub depresjach.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na rodzaje ujść rzecznych.
Ujście deltowe tworzy rzeka wpadająca do płytkiego zbiornika o spokojnych wodach; rzeka rozwidla się na kilka ramion ujściowych, np. Wisła, Wołga, Nil (patrz też rysunek).
Ujście lejkowe (estuarium) powstaje przy głębokich zbiornikach, w których występują znaczne pływy, uprzątające przynoszony przez rzekę materiał skalny; w takich przypadkach rzeka uchodzi do morza jednym korytem, np. La Plata, Kongo, Loara.

JEZIORA to śródlądowe zagłębienia wypełnione w naturalny sposób wodą.

Jeziora powstają, gdy w podłożu zagłębienia znajdują się utwory nieprzepuszczalne lub słaboprzepuszczalne oraz gdy zasilanie wodą jest większe niż jej odpływ, parowanie i wsiąkanie.
Jeziora mogą być zasilane przez:
- wody opadowe,
- wody podziemne,
- rzeki.

W zależności od kryterium wyróżnia się różne typy jezior.

- ze względu na okres wypełnienia wodą wyróżniamy:
jeziora stałe, w których zasilanie przez cały rok przewyższa straty wody na parowanie i wsiąkanie,
jeziora okresowe (periodyczne), które wysychają w porze suchej;

- ze względu na rodzaj wody wyróżniamy: jeziora słodkowodne, jeziora słone;

- ze względu na dopływ i odpływ wód rzecznych wyróżniamy:

jeziora przepływowe (zasilane przez rzekę i jednocześnie oddające nadmiar wody innej rzece),

jezora odpływowe (oddają nadmiar wody rzece),

jeziora dopływowe,

jezira bezodpływowe;

- ze względu na pochodzenie (genezę) misy jeziornej wyróżniamy:
jeziora tektoniczne, które powstały wskutek ruchów skorupy ziemskiej, mają wydłużony kształt i należą do najgłębszych jezior na świecie, np. Jezioro Bajkał (patrz też rysunek);
jeziora wulkaniczne, które powstały przez wypełnienie wodą opadową krateru wulkanicznego (lub kaldery*), na ogół mają owalny kształt , są małe ale głębokie (patrz rysunek);
jeziora polodowcowe, które powstały na obszarach objętych niegdyś zlodowaceniem, np. jeziora Pojezierza Mazurskiego, Pomorskiego, Wielkopolskiego (patrz też rysunek), do tej grupy zaliczają się m.in. jeziora rynnowe, morenowe, wytopiskowe, karowe – więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale Zlodowacenia w Polsce;
jeziora krasowe, które powstały na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych i w których występuje wietrzenie chemiczne (kras), np. jeziora w Górach Dynarskich (patrz też rysunek);
jeziora deltowe, które powstały w osadach gromadzonych u ujścia dużych rzek, np. Jezioro Druzno w delcie Wisły (patrz też Ogólnogeograficzna mapa Polski);
jeziora przybrzeżne (mierzejowe), które powstały przez odcięcie mierzeją płytkiej zatoki morskiej, np. Jezioro Łebsko (patrz też rysunek), jeziora reliktowe (szczątkowe) – pozostałości dawnych obszarów morskich, np. Morze Kaspijskie,
jeziora pochodzenia kosmicznego, które powstały w zagłębieniach po uderzeniach meteorów; najczęściej mają niewielkie rozmiary,
jeziora zakolowe (starorzecza), jako pozostałości po dawnych meandrach (zakolach);, powszechnie występują np. wzdłuż rzek syberyjskich na Nizinie Zachodniosyberyjskiej (patrz też rysunek),
jeziora antropogeniczne (zbiorniki sztuczne), które powstały wskutek działalności człowieka; najczęściej w wyniku przegrodzenia doliny rzecznej zaporą, np. Jezioro Solińskie (patrz też rysunek).

Niewielkie, sztucznie utworzone zbiorniki wodne, które służą do hodowli ryb lub do uprawiania sportów i rekreacji, nazywane są stawami (nie należy mylić ich z tatrzańskimi i karkonoskimi jeziorami karowymi, np. Czarnym Stawem, Wielkim Stawem i in.).

*Kaldera – duże zagłębienie terenu powstałe na miejscu wulkanu,
który na skutek silnej erupcji uległ zniszczeniu.

LODOWCE to naturalne masy lodu, pozostające w stałym powolnym ruchu, które powstały na lądzie w wyniku nagromadzenia i przeobrażenia śniegu. 

Na Ziemi wyróżnia się następujące typy lodowców:
- lądolody i czasze lodowe – pokrywają wielkie obszary Antarktydy, Grenlandii i Islandii;

- lodowce górskie i dolinne – tworzą się w górach powyżej granicy wiecznego śniegu;
- lodowce przedgórskie - powstają przez połączenie się kilku lodowców górskich w wielkie pole lodowe, np. Malaspina na Alasce.
- lodowce szelfowe - charakterystyczne dla strefy brzegowej lądolodów, ich podstawa znajduje się poniżej poziomu morza i unosi w wodach oceanu lub leży na dnie szelfu, np. Lodowiec Szelfowy Rossa na Antarktydzie.

Wszystkie lodowce powstają ponad granicą wiecznego śniegu, czyli na wysokości, powyżej której przeważa akumulacja (gromadzenie) śniegu i lodu nad ich topnieniem w ciągu roku.
Wysokość granicy wiecznego śniegu na lądach jest uwarunkowana zróżnicowanym dopływem energii słonecznej do powierzchni Ziemi oraz wielkością opadów. Najniżej granica wiecznego śniegu przebiega w obszarach okołobiegunowych (0 m n.p.m.), tam też powstają lądolody. W miarę przesuwania się ku niższym szerokościom geograficznym jej wysokość wzrasta do około 6000 m n.p.m. w obszarach zwrotnikowych i 5000 m n.p.m. nad Równikiem. 

WODY PODZIEMNE to wody występujące pod powierzchnią Ziemi, w skalnych warstwach wodonośnych ukształtowanych na nieprzepuszczalnym podłożu.

Ze względu na głębokość zalegania, wody podziemne dzielone są na:
- głębinowe – zalegają bardzo głęboko, są silnie zmineralizowane i nie biorą aktywnego udziału w krążeniu wody;
- wgłębne – zalegają w warstwie wodonośnej przykrytej warstwą nieprzepuszczalną, zasilają je wody opadowe; szczególnym rodzajem wód wgłębnych są wody artezyjskie, które ze względu na specyficzne ułożenie warstw skalnych znajdują się pod ciśnieniem hydrostatycznym;

- gruntowe – tworzą pod powierzchnią ziemi pierwszą trwałą warstwę wodonośną, zasilane są wodami opadowymi, rzadziej powierzchniowymi, nie podlegają bezpośrednim wpływom atmosferycznym;
- przypowierzchniowe (zaskórne) – występują blisko powierzchni ziemi i są silnie zanieczyszczone, ich temperatura zmienia się w zależności od pogody.

powrót na początek strony